Haritacı Uzunluk Ölçme Araçları

1. BASİT ARAÇLARLA UZUNLUK ÖLÇME

1.1. Basit Uzunluk Ölçme Araçları

1.1.1. Tanımı
Arazide uzunluk ölçümünde kullanılan kolay ölçüm araçlarına kolay uzunluk ölçme araçları adı verilir.
1.1.2. Çeşitleri
Basit uzunluk ölçüm araçları:

1- Jalon
2- Jalon sehpası
3- Metre
4- Prizma
5- Şakul (çekül)
6- Sayma (Fiş) çubuğudur.

1.1.2.1. Jalon
Genellikle 2 ya da 3 m uzunluğunda, 3 ila 4 cm çapında fırınlanmış ağaçtan ya da demir
borudan ucu sivri kolay bir araçtır. Şekil 1’de jalon görülmektedir.
1.1.2.2. Jalon Sehpası
Jalonun geçebileceği demir bir çemberle buna belirleme edilmiş olan 70 – 80 cm boyunda
üçayaktan yapılmış bir araçtır.
1.1.2.3. Metre
İki nokta arasındaki mesafeyi ölçmemize yarayan kolay alete metre adı verilir.
Sözlük manaı: Yer meridyen dairesinin kırk milyonda biri olarak kabul edilasli
uzunluk ölçüsü birimidir. Şekil 3’de metre çeşitleri görülmektedir.
1.1.2.4. Prizma
Jalonların arasına doğrultuya girmek, dik çıkmak ve inmek için çift beşgen prizmadan
oluşan kolay bir alettir. Şekil 4’de prizma ve beşgen prizma görülmektedir.

1.1.2.5. Şakul (Çekül)
Bir ipe asılmış alt ucu konik biçimli metal bir ağırlıktan ibaret olan bir alettir.
Sözlük manaı: Ucuna ufak bir ağırlık bağlanmış iple oluşturulan, yer çekiminin
doğrultusunu belirtmek için sarkıtılarak kullanılan bir araçtır. Diğer bir deyişle düşey
düzlemi saptamade kullanılan kolay bir alettir. Şekil 5’de şakul ve çeşitleri görülmektedir.
1.2.6. Sayma Çubuğu (Fiş)
Bir ucu halka biçiminde kıvrılmış ve diğer ucu sivri, demirden yapılmış 25~30 cm
boyunda ve 3~4 mm çapında kolay bir araçtır. Şekil 6’da sayma çubuğu görülmektedir.
1.1.3. Özellikleri

1.1.3.1. Jalon
Ahşaptan yapılanların uç kısmında demir bir çarık bulunur. Bunun amacı sert
zeminlere çakılırken ucunun yıpranmasını engellemektir. Arazide iyi görülebilmesi için belli
Aralıklarla (50 cm) siyah–beyaz veya kırmızı–beyaz zıt (karşıtlık) renklerde boyanmıştır.
Genellikle arazide noktaların geçici olarak belirlenmesinde, doğrultuya girmede, dik inme ve
dik çıkma işlerinde kullanılır.
1.3.2. Jalon Sehpası
Jalonu toprağa bastırarak belirleme etmenin mümkün olmadığı sert zeminlerde, jalonların
belirli bir nokta üzerinde dik durmasını sağlamak için kullanılır.
1.3.3. Metre
Ahşap ya da metalden yapılmışlardır. Ahşaptan yapılanlar ya bir metrelik tek parça ya
da katlanır olarak piyasada bulunmaktadır. Metalden yapılanların genel olarak adları çelik
şerit metre olarak bilinmekte ve piyasada 2, 3, 5, 10, 20, 25 ve 50 m uzunlukta
bulunmaktadır. Genellikle 13 mm genişliğinde ve 0,2 mm kalınlığındadır. En çok 20 m
uzunluğunda olanları kullanılır. Çelik şeritler cm bölümlü olarak düzenlenmiş ve ilk
desimetreleri milimetrik olarak bölümlendirilmiştir.
1.3.4. Prizma
Dışı metalden yapılmış içinde çift beşgen prizma bulunan ve bu prizmalara ait iki
penceresi bulunan kolay ölçüm aletidir. Genellikle dik inmek ve çıkmak işlerinde kullanılır.
1.3.5. Şakul (Çekül)
Çekül serbestçe sarkıtıldığında sivri ucunun ip ekseni doğrultusunda olması gerekir. İp
kendi ekseni etrafında döndürüldüğünde sivri uç yalpa yapıyorsa şakul hatalı demektir.
Noktaların çok kısa süreli belirtilmesinde, uzunlukların ölçülmesinde kullanılır. Şakulle
noktalar belirtilirken alt ucunun noktaya değmemesine özen gösterilmelidir.
1.3.6. Sayma Çubuğu (Fiş)
Şerit boyundan fazla olan uzunlukların ölçülmesinde, her şeridin son noktasını
göstermek üzere toprağa batırılır. Şeritle yapılan ölçü sayısını atlamamak ve şaşırmamak için
bunun yanı sıra sayaç şeklinde de kullanılır. Ayrıca prizmatik alımlarda dik ayaklarının
işaretlenmesinde de kullanılır.

1.2. Engelsiz Arazide Uzunluk Ölçme Metotları

1.2.1. Doğruları Belirlemek
1.2.1.1. Jalonla Doğrultu Belirlemek
İşlem Basamakları

1. Belirlenecek doğrunun iki ucuna birer jalon düşey olarak dçiftr.
2. Jaloncunun biri herhangi bir jalonun 3-4 metre arkasına geçer.
3. Jalonun arkasına geçen jaloncu gözünün birini kapatarak diğer arkadaşına
4. doğrultuya girmesi için eliyle sağa ya da sola işaretler verir ve diğer jaloncuyu doğrultuya sokar.
5. Bu biçimde jalonla doğrultu belirlenmiş olur.

1.2.1.2. Prizma ile Doğrultu Belirlemek
Prizma ile doğrunun aplikasyonunda çift beşgen prizma kullanılır.
İşlem Basamakları

1. Belirlenecek doğrunun iki ucuna birer jalonu düşey olarak dikiniz.
2. Elinizde bir prizma ve şakul ile tahminen iki jalonun arasına giriniz.
3. Elinizdeki prizma ile jalonlara bakınız.
4. Prizmanın penceresinde gördüğünüz jalon görüntüleri üst üste çakışıncaya kadar
5. prizmayı ileri geri hareket ettiriniz.
6. Prizma görüntüsünde yukarıyadaki görüntüyü elde ettiğinizde yani iki jalonu üst üste
7. getirdiğinizde doğrultu üzerine girmiş bulunmaktasınız. Şakul ile prizmanın izdüşümün alınız.
8. Bu biçimde prizma ile doğrultuyu belirlemiş olursunuz.

1.2.2. Doğruların Uzunluklarını Ölçmek
İki nokta arasını birleştiren bir doğrunun uzunluğu, bu iki noktanın yatay bir düzlem
üzerindeki izdüşümlerini birleştiren doğrunun uzunluğudur. Uzunluklar, genel olarak çelik
şerit metre ile ölçülürler. Uzunluk ölçümünde, optik ve elektronik metotlar da kullanılmakta
ise de bunlar kolay ölme araçlarının dışında kaldığı için sonraki modüllerde incelenecektir.
Uzunluk ölçümünde en fazla “yatay ölçü metodu” kullanılır. Bazen eğik uzunluk
ölçüleri de yapılır. Ancak eğime uyularak yapılan bu ölçüler sonradan yükseklik farkına ya da
eğim açısına göre düzeltilerek yatay duruma dönüştürülürler.
Bu metot uzunluk ölçümünde en fazla kullanılan metottur. Esası, çelik şerit metrenin
yatay olarak tutulması ve şerit boyunun izdüşümünün şakulle belirleme edilmesinden ibarettir.
Örneğin A ve B noktalarını birleştiren bir doğrunun ölçülmesi aşağıda açıklanmıştır:
İşlem Basamakları

1. Ölçülecek doğrunun iki ucuna birer jalonu düşey olarak dikiniz.
2. A noktasına metrenin sıfırı gelecek biçimde tutunuz.
3. Metre boyunu çekiniz.
4. Çekilen metre boyunu şakul sayesinde yataya indirgeyiniz.
5. İndirgenen yere sayma çubuğu ile yeri işaretleyiniz.
6. Dördüncü ve beşinci prosedür adımlarını B noktasına gelinceye kadar yenidenlayınız.
7. En son yapılan ölçüm tam ölçümse sorun yok, şayet tam değilse yapılan ölçüm dşayetini kaydediniz.
8. Ölçülen mesafenin hesaplanmasında ölçülen tam boy ölçüm sayısı yani kullanılan sayma çubuğu sayısı ile metre boyunun çarpılmasıyla ölçülen toplam tam boy miktarını bulunuz. Bu toplam tam boya en son yapılan artık boy miktarını ekleyerek A ile B noktaları arasındaki yatay mesafeyi hesaplayınız.

1.3. Engelli Arazide Uzunluk Ölçme Metotları

1.3.1. Birbirini Görmeyen İki Noktayı Birleştiren Bir Doğrunun Aplikasyonu
Bazı hallerde aplikasyonu yapılacak doğrunun bir ucundan diğerini görmek mümkün
değildir. Böyle bir durumda doğrunun aplikasyonu prosedür sırasına göre aşağıda verilmiştir:
İşlem Basamakları

1. Ölçülecek birbirini görmeyen iki noktaya birer jalonu düşey olarak dikiniz.
2. İki jaloncu olarak elinize birer jalon alınız.
3. İki nokta arasında doğrunun iki ucunu görebileceğiniz bir yere geliniz.
4. D noktasına gelen jaloncu eliyle C noktasındaki jaloncuyu AD doğrultusuna sokar.
5. C noktasındaki jaloncu eliyle D noktasındaki jaloncuyu CB doğrultusuna sokar.
6. Bu prosedürleri (4. ve 5. prosedürleri), her iki jaloncu birbirlerini AB istikametinde
7. görünceye kadar yenidenlayınız.
8. Bulduğunuz son noktalar, AB doğrusunun aplike edilmiş (uygulanmış) ara iki noktasıdır.

Bu metot iki bina köşesini birleştiren bir doğruyu aplike etmek için de uygulanır.
1.3.2. Üzerinde Bir Bina Bulunan Bir Doğrunun Aplikasyonu
Üzerinde bir bina ya da aynısı bir engel bulunan AB doğrularının aplikasyonu için önce doğrunun bir noktasından geçen bir AX doğrusu alınır (Şekil 7). AX doğrusu üzerine, B noktasından bir dik inilerek C noktası bulunur. AC doğrusu üzerinde ve binanın her iki tarafında D ve F gibi iki noktadan da dikler menfaatilır. Bu diklerin AB doğrusunu kestiği E ve
G noktalarına olan DE ve FG uzunlukları hesaplanarak bu uzunluklar kadar ölçülecek olursa AB doğrusunun E ve G noktaları aplike edilmiş olur. FG ve DE uzunlukları, Tales teoreminden faydalanılarak hesaplanır. ACB, ADE ve AFG üçgenleri birer açıları dik, birer açıları da ortak olmasından benzer üçgenlerdir. O halde;

1.4. Arazide Dik İnme-Dik Çıkma Metotları

1.4.1. Dik Açıların Aplikasyonu (Dik İnmek ya da Dik Çıkmak)
Dik açıların aplikasyonu deyimi ile bir noktadan bir doğruya dik inmek ya da bir doğruya bir noktasından dik çıkmak prosedürü anlaşılır.
Dik açılar, prizmalar sayesinde ya da prizmasız olmak suretiyle iki biçimde uygulanabilirler. Açıların prizma ile aplikasyonunda prizma hatalarının etkisini bir sınır içinde tutabilmek için, dik uzunluklarının 30 metreyi ya da daha az titiziyet istenen işlerde 50 metreyi geçmemesine dikkat edilir. Bu sınırları geçen diklerin çıkılması ya da inilmesinde çelik şerit metre ile bu dikleri yükseklik kabul eden üçgen kenarları ölçülerek dik ayağının yeri hesaplanır.
1.4.1.1. Dik Açıların Prizma Yardımıyla Aplikasyonu (Dik Çıkmak)
Aynalı gönyeler ya da prizmalarla dik inmek ya da dik çıkmak aynı biçimde yapılır.
İşlem Basamakları

1. Dik çıkılacak doğrultuya A ve B jalonlarını dikiniz.
2. Dik çıkılacak C noktasını belirleyiniz.
3. Takriben A ve B jalonları arasına, C noktasına prizma ve şakul sayesinde giriniz.
4. C noktası üzerine prizmayı şakul sayesinde getiriniz.
5. C noktası üzerindeki prizma sabit kalmak koşuluyla C jalonunu sağa sola hareket ettirerek A, B ve C jalonlarını prizmadan üst üste görünüz.
6. İşlem basamaklarını izleyerek C noktasından AB doğrusunu dik çıkmış oldunuz.

1.4.1.2. Dik Açıların Prizma Yardımıyla Aplikasyonu (Dik İnmek)
İşlem Basamakları

1. Dik inilecek doğrultuya A ve B jalonlarını dikiniz.
2. Dik inilecek C jalonunu da dikiniz.
3. Takriben A ve B jalonları arasına, C jalonuna dik olabilecek yere bir prizma ile giriniz.
4. Dik ineceğiniz için jalon sabitken prizmayı ileri, geri, sağa ve sola hareket ettirerek prizmadaki jalon görüntülerini üst üste getiriniz.
5. Prizmada üç jalon görüntüsünü üst üste gördüğünüz zaman bir şakul sayesinde C noktasının AB doğrusu üzerindeki dik izdüşümünü alınız.
6. İşlem basamaklarını izleyerek C noktasından AB doğrusunu dik inmiş oldunuz.

1.4.2. Dik Açıların Prizmasız Aplikasyonu (3-4-5 metodu)
Bir dik açının aplikasyonu için elimizde prizma yoksa, çelik şerit metre yardımı ile de dik açının aplikasyonu yapılabilir. Bilindiği gibi Pisagor teoremine göre bir dik üçgenin dik kenarları 3 m ve 4 m ise hipotenüsü 5 m olur. Bu özellikten faydalanılarak çelik şerit metrenin sıfır çizgisi ile on iki metre çizgisi üst üste getirilerek birliktece tutulur. Şerit metre 3 m ve 4 m çizgilerinden de tutulup gerilerek bir üçgen meydana getirilecek olursa 4 m çizgisinde meydana gelen açı bir dik açı olur. Bu kural bu sayıların herhangi bir katı için de geçerlidir. Yani 3 - 4 - 5, kuralı bu sayıların katları içinde geçerlidir. Örneğin:

Bir kenarı 9 m, diğer kenarı 12 m olan dik üçgenin hipotenüsü 15 m olur. Dikkat ettiyseniz dşayetler hep 3 - 4 ve 5’in 3 katıdır.

1.5. Uzunluk Ölçmede Dikkat Edilecek Hususlar

Çelik şerit metrelerle ölçü yaparken şerit yere yatırılmamalıdır. Şerit boyları belli bir germe kuvvetine göre verilmiştir. Ayrıca yerin tam düz ve yatay olmaması da şeridin yukarıyadan tutulmasını gerektirir. Yerdeki noktalar ile şerit metre, çekül yardımı ile irtibatlandırılır. Eğimli arazide de şeridin yatay tutulması gerektiğinden çekül kullanmak zorunludur. Şeritle uzunluk ölçmek belirli bir ustalık ister. Ölçü işlerinde en fazla uzunluk
ölçümünde hata yapılmaktadır. Şeridin ölçülecek doğrultuda olması, yatay ve gergin tutulması kadar çekülün sallanması da ölçü sonucunu etkiler.

1.6. Arazide Basit Araçlarla Uzunluk Ölçülmesi

Arazide uzunluk ölçerken önce doğrunun aplikasyonu yapılır. Daha sonra iki kişi tarafından ölçüm yapılır. Ölçüm esnasında önde bulunun kişiyi arkadaki arkadaşı önce doğrultuya sokar. Doğrultuya giren öndeki şenör (Jalon tutan ve kolay ölçümler yapan yardımcı) elinde bulunan sayma çubuğunu (fiş) metre boyunun geldiği yere saplar. Böylece bir sonraki ölçüme geçilir. Aynı prosedür iki jalon arasında ölçüm tamamlanıncaye kadar devam eder. En son ölçüm tam metre boyu olmayabilir. Buna artık ölçüm adı verilir. İki jalon arasındaki mesafe ölçülen sayma çubuğu ile metre boyunun çarpımına artık ölçüm eklenerek bulunur.
Örnek: 

İki jalon arasında 5 tam boy ve 4,75 m’lik bir artık ölçüm yapılmış ve metre boyu 20 m ise iki jalon arasındaki mesafeyi bulunuz.
Çözüm:
Ara mesafe= (Ölçüm sayısı x metre boyu) + Artık ölçüm
Ara mesafe= (5x20)+4,75
Ara mesafe= 104,75 m olarak bulunur.

2. KROKİ ÇİZME

2.1. Kroki Çizim Araçları

2.1.1. Cetveller
Çizim işlerinde ölçü ve çizimlerin haritaya geçirilmesinde kullanılan araçtır. Genelde plastik ya da ahşaptan yapılırlar. Çizim cetvelleri, ölçekli (mikyaslı) cetvel ve T cetveli olarak gruplamak mümkün olabilir.
2.1.2. Gönyeler
Çizim işlerinde ölçü, açı ve çizimlerin haritaya geçirilmesinde kullanılan araçtır. Genelde plastik ya da ahşaptan yapılırlar. 30˚ - 60˚ ve 45˚ olmak suretiyle iki gurupta toplamak mümkün olabilir.
2.1.3. Pergel
Çizim işlerinde ölçü alma, daire ve yay çizme işlerinde kullanılırlar. Genelde plastik ya da metalden yapılmışlardır. Ölçü pergeli, nokta pergeli, bölme pergeli ve normal pergel olmak suretiyle dört grupta toplamak mümkün olabilir.
2.1.4. Kalem
Çizim işlerinde yazı yazma ve çizgileri çizmede kullanılır. Çizimde kullanılan kalemler, kurşun kalemler ve mürekkepli kalemler olmak suretiyle ikiye ayrılırlar.
2.1.5. Silgi
Çizim işlerinde yapılan hatalı çizim ve yazıların silinmesinde kullanılır. Silgiler, lastik ya da yumUşak plastikten yapılırlar. İyi bir silgi kâğıtta iz bırakmamalı, karalamamalı ve kâğıdı buruşturmamalıdır.

2.2. Kroki

2.2.1. Tanım
Bir arazi parçasını ve üzerindeki yapıları gösteren tahmini ölçekli bir tkatiyenktır.
2.2.2. Çeşitleri
Genel Sınır Krokisi
Mahalle Sınır Krokisi: Kadastrosuna başlanılan yörenin mahalle sınırları krokisi daha önceden hazırlanmış hâlihazır haritaların makul ölçekli paftalarından faydalanarak hazırlanır. Örneğin 1/10.000, 1/5.000, 1/2.000 vb. biçimde hazırlanır.
Sınırlandırma (Tahdit) İşleri: İl ve ilçe belediye sınırları içinde, yerleşik alanların kadastrosuna başlanınca mahallelerde adalar içindeki her bir parselin
sınırı bilirkişi ve bilenlerin bilgilerinden, parsellere ait belgelerden yararlanarak gayrimenkulın sınırı kadastro sınırlandırma ekibince yerinde belirlenir. Sınırları
belli edilen gayrimenkulların biçimini göstermek üzere ekipte bulunan yöntem eleman her ada için tek tek olmak suretiyle kroki düzenler. Taşınmazların sınırlarını
belirtmek amacıyla düzenlenen bu krokiye sınırlandırma, tasarruf (tahdit) krokisi adı verilir.
Ölçü Krokileri:
Takeometrik Ölçü Krokileri
Nirengi ve Nivelman Noktaları Röper Ölçü Krokisi
Poligon Röper Krokileri

2.3. Kroki Çizilmesi

2.3.1. Güzergâh Krokisinin Çizilmesi
İşlem Basamakları

1. Kâğıdın üst tarafı daima kuzey yönünü göstereceğinden, kâğıt kullanma biçimini belirleyiniz.(Yatay, dikey) Yatay Dikey
2. Kroki çizeceğiniz kâğıda kuzey okunu çiziniz.
3. Krokide bilinen (yol ve cadde) yerleri çizip isimlerini yazınız.
4. Krokide bilinen (okul, hastane gibi) yerleri çizip isimlerini yazınız.
5. Krokide gidilecek güzergahı çiziniz.

3.2. Konum Krokisi
İşlem Basamakları

1. Kâğıdın üst tarafı daima kuzey yönünü göstereceğinden kâğıt kullanma biçimini belirleyiniz
2. Kroki çizeceğiniz kâğıda kuzey okunu çiziniz.
3. Konumu alınacak poligon ya da nirengi noktasının etrafındaki bina ağaç gibi doğal ve yapay sabitleri çiziniz.
4. Çizilen sabitler ile poligon noktası arasındaki mesafeyi ölçünüz.
5. Ölçülen sabitleri ilgili yerlerine yazınız.